پیدایش اوصاف و شخصیت انسان

معنى اجل و اقسام آن، ظهور هر حادثى مشروط بزمانى معیّن است،

مهلت : مدت، زمان.

مهلتی پیداست از دور زمان: یعنیایجاد هم? کائنات، یکسان و در فاصلهْ زمانی برابر صورت نمی‌گیرد و مهلت و زمان تکامل آنها متفاوت است.

تاب: تابش، شعاع و پرتو.

تره: نوع تره بار از خیار و کدو و کاهو و امثال آن، بدین معنى است در اصطلاح (تره باغ) که مردم مشهد استعمال مى‏کنند، آن چه ما امروز بنام (تره) مى‏شناسیم که نوعى از سبزى خوردنى است، نزد قدما (گندنا) نامیده شده است.

اجل: مهلت، مدت مفروض و مقرر براى سپرى شدن چیزى، سر رسید وام، مدت زندگانى جانداران، وقت مرگ، وقتى که براى انقضاى عمر در علم خدا مقرر شده است، مطابق تعریف متکلمین. اجل طبیعى: زمان بسر رسیدن عمر بسبب فقدان استعداد مزاجى. اجل اخترامى: مرگ غیر طبیعى که بواسطه عروض اسباب خارجى روى مى‏دهد.

سورة الانعام در ذکر اجل:خداى تعالى براى بیان همین مطلب در خصوص اجل در سوره انعام فرموده است که:« هُوَ اَلَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ طِینٍ»: پروردگار کسی است که شما را از خاک آفرید، آن‌گاه برای شما مدت و مهلتی قرار داد، و نیز مهلتی دیگر در نزد او خواهید داشت. [1]

( 2603) هر نبات و هر شکرى را در عالم مهلتى و زمان مشخص و معینى هست که بحد رشد خود رسیده و هویتش آشکار گردد. ( 2604) سالها لازم است که از اثر اشعه آفتاب سنگى رنگ و درخشندگى و تا بندگى پیدا کرده و صورت لعل بخود بگیرد. ( 2605) تره در دو ماه بحد رشد خود رسیده و درخت گل سرخ یک سال وقت مى‏خواهد که گل بدهد. ( 2606) خداى تعالى براى بیان همین مطلب در خصوص اجل در سوره انعام فرموده است که: پروردگار کسی است که شما را از خاک آفرید، آن‌گاه برای شما مدت و مهلتی قرار داد، و نیز مهلتی دیگر در نزد او خواهید داشت.( 2607) این سخنان را شنیدى مو بمو گوش باش تا خوب معنى‏ آن را درک کنى این آب حیات است که مى‏خورى نوشت باد.( 2608) آرى این سخن نیست بلکه آب حیوان است و در قالب این سخنان کهن جان نوى نهفته است.

در این ابیات مولانا مثالی می آورد که: ایجاد همهْ کائنات، یکسان و در فاصلهْ زمانی برابر صورت نمی‌گیرد و مهلت و زمان تکامل آنها متفاوت است. برای هر چیزی، دور زمان و مدّت معّین هست و تا آن مدت و سیر تکاملی آن فرا نرسد، آن چیز به ظهور نمی‌رسد. معانی و اوصاف باطنی نیز چنین است؛ یعنی به صورت تدریجی و مرحله‌ای ایجاد می‌شود. برخی در این جهان و پاره‌ای، نظیر شقاوت و سعادت، در آن جهان ظاهر می‌شود؛ به عنوان مثال، سالیانی باید سپری شود تا در پرتو نور آفتاب، لعل، رنگ و درخشندگی پیدا کند. اما گیاهانی نظیر تره و یا بوتهْ گل سرخ، در چند ماه و یا یک سال به سیر تکاملی‌شان می‌رسند و پُررونق می‌شوند. خداوند در قرآن اشاره به همین سیر تکاملی اشیاء دارد و می‌فرماید:  پروردگار کسی است که شما را از خاک آفرید، آن‌گاه برای شما مدت و مهلتی قرار داد، و نیز مهلتی دیگر در نزد او خواهید داشت. این دو مهلت را بعضی از مفسران، به مهلت این دنیا و مهلت آخرت، یعنی فاصلهْ مرگ تا قیامت تعبیر کرده‌اند. اما عارفان، مهلت دوم را هنگامی می‌دانند که سالک راه حق، به حق می‌پیوندد و در شمار ره یافتگان، درمی‌آید و پیش از مرگ جسم نیز این دوران وصال، می‌تواند آغاز شود.  مولانا هم با توجه به این تفسیر عارفانه، از تکامل معنوی انسان و وصال حق سخن می‌گوید و انسان را در درجه‌های آگاهی، به انواع گوناگون گیاهان و پدیده‌های طبیعی تشبیه می‌کند و می‌گوید: جان کلام در سورهْ انعام نیز همین است که همه، یک مهلت حیات این جهانی دارند و بعضی‌ها از این مرحله بالاتر می‌روند و به "اجل مسمی عنده "می‌رسند و به حق می‌پیوندند و این مرحلهْ پیوند با حق، مثل آب حیات است و روح تازه و جاودان به مرد حق می‌دهد. به نظر می رسد که مولانا این سخن را از حکیم سنایی وام گرفته باشد[2]:

          سالها باید که تا یک سنگ اصلى ز آفتاب             لعل گردد در بدخشان یا عقیق اندر یمن‏

          ماهها باید که تا یک پنبه دانه ز آب و خاک             شاهدى را حله گردد یا شهیدى را کفن‏

          روزها باید که تا یک مشت پشم از پشت میش             زاهدى را خرقه گردد یا حمارى را رسن‏

          عمرها باید که تا یک کودکى از روى طبع             عالمى گردد نکو یا شاعرى شیرین سخن‏

          قرنها باید که تا از پشت آدم نطفه‏ى             بو الوفاى کرد گردد یا شود ویس قرن‏